Đình Phương Sài tọa lạc tại số 83, đường Phương Sài, thuộc phường Phương Sơn, thành phố Nha Trang, tỉnh Khánh Hòa.

Từ trung tâm thành phố Nha Trang đi theo đường Trần Quý Cáp, đến ngã tư rẽ phải theo đường Phương Sài, Đình nằm tại số 83 đường Phương Sài. Có thể đi đến di tích bằng các phương tiện giao thông đường bộ và từ nhiều hướng như đi đường Thống Nhất, đường Yersin…

Đình Phương Sài được ghép từ tên núi Phương (Phương Sơn: núi thơm, tức núi/đồi Trại Thủy) và tên sông Sài (còn gọi sông Củi). Ngày nay, Đình thuộc phường Phương Sơn, nhưng xưa kia Phường Phương Sài và Phương Sơn là thôn Phường Củi [1]. Theo địa bạ triều Nguyễn đầu thế kỷ XIX khu vực này là thôn Phường Củi, xã Phước Hải, tổng Xương Hà, huyện Vĩnh Xương, phủ Diên Khánh, trấn Bình Hòa (1808) và năm 1832 dưới triều vua Minh Mệnh đổi trấn Bình Hòa thành tỉnh Khánh Hòa. Sau này, được đổi thành làng Phương Sài và năm 1924 làng Phương Sài là một trong năm làng cổ ở Nha Trang được Toàn quyền Đông Dương lập thành thị trấn Nha Trang. Năm 1976, thành phố Nha Trang tách làng thành hai phường Phương Sơn (phía núi) và Phương Sài (phía sông), lấy đường Phương Sài làm ranh giới.

Đình Phương Sài được xây dựng từ năm nào không ai rõ, nhưng theo các cụ bô lão kể lại khi xây dựng đình chỉ là mái tranh, dựng bằng cột gỗ tròn và quay về hướng Đông Bắc, lấy sông Sài (sông Củi) làm “tiền thủy” và núi Trại Thủy làm

“hậu sơn” theo quy luật phong thủy của người xưa. Khoảng nửa cuối thế kỉ 19, tuy điều kiện kinh tế của địa phương khá ổn định nhưng con đường học vấn khoa cử của con em trong thôn không ai đỗ đạt nên các hào lão quyết định đổi hướng đình từ hướng Đông Bắc sang hướng Tây Nam. Năm 1955, Đình được xoay lại theo hướng cũ là Đông Bắc.

Ngày nay, Đình được xây dựng trong khuôn viên rộng 2.248,5m² .Từ ngoài nhìn vào di tích có các hạng mục công trình sau: Nghi môn và tường bao, Nhà bia tưởng niệm liệt sĩ, Đại đình, Miếu thờ Thiên Y A Na, Nhà Tiền hiền, Nhà kho, nhà bếp.

Đình lợp ngói âm dương, hệ mái có cổ lầu, cùng những hoa văn hình rồng phượng đắp nổi tạo cho di tích nét cổ kính giữa chốn thị thành. Đình Phương Sài được trang trí đẹp, trên cổ lầu, bờ nóc, bờ giải với các mảng đắp nổi hình tứ linh, tứ quý, dơi, hoa cúc, những bức vẽ các hoa văn động thực vật phong phú, sinh động, cùng các linh vật hình lân, nghê sống động dễ gây sự chú ý cho những ai đi qua di tích. Bên trong đình, miếu bài trí trang trọng, uy nghi với các hoành phi, câu đối, lỗ bộ, chiêng, trống, lọng … càng tăng thêm nét trầm mặc nhưng đầy cuốn hút giữa không gian phố thị ồn ào, náo nhiệt.

Hoa văn trang trí trên cổ lầu Đình Phương Sài

Đình làng Phương Sài thờ Hà Bá, Thổ công, Cao các, Bạch Mã, Tiền hiền, Hậu hiền, các anh hùng liệt sĩ. Trong đó, Tiền hiền là ông Mai Thiên Tải, người có nhiều đóng góp công sức, của cải cho làng. Ngoài ra, di tích còn có miếu Thiên Y thờ Thiên Y A Na Diễn Ngọc phi, Long cung Thánh Mẫu, Lục cung Thánh Mẫu, nhị vị Thái tử và Công chúa.

Ngày nay, đình Phương Sài còn gìn giữ được 12 sắc phong do các triều vua từ đời vua Tự Đức đến đời vua Khải Định ban tặng.

Trải qua thời gian, đình được tôn tạo và trùng tu nhiều lần: Tự Đức năm thứ 19 (1866), ông Mai Thiên Tải đã vận động dân chúng đóng góp xây dựng lại đình mới cách đình cũ khoảng 65m về hướng Đông Bắc. Khoảng nửa cuối thế kỉ 19, đổi hướng đình từ hướng Đông Bắc sang hướng Tây Nam.

Năm 1880, đình được tu bổ, sửa sang. Mùa Thu năm Tân Tị (1891) miếu Thiên Y được xây dựng bên cạnh đình. Mùa Thu năm Giáp Ngọ (1894), đình và miếu được trùng tu nhờ công của ông Mai Thiên Thành. Năm Giáp Dần 1914, miếu được sửa sang và tôn tượng các Thánh mẫu. Năm Kỉ Tỵ (1929), đình miếu được tu bổ, sửa sang. Năm 1955, cắt nửa đất của đình để xây trường Tiểu học, đình dời về nửa phía Tây và xây lại theo hướng Đông Bắc, chính là ngôi đình và miếu hiện nay. Khi đình và miếu xây xong, nhà Tiền hiền và nhà khách vẫn ở vị trí cũ nên không tiện cho việc thờ cúng, năm 1968 xây cất nhà Tiền hiền ở bên phải của đình, cùng nhà bếp và nhà ở của ông từ.

Năm 1969, xây nghi môn và tường bao xung quanh đất của đình.
Năm 1997, xây Nhà bia tưởng niệm liệt sỹ của phường Phương Sơn và Phương sài.
Năm 1983, xây 03 phòng học cho trường Mẫu giáo ở một phần đất bên mé phải có diện tích 09m x 7,7m; xây lại cổng đình do mở rộng đường Phương Sài.

Ông Nguyễn Bộ-Trưởng Ban quản lý Đình Phương Sài

Hàng năm, Đình Phương Sài tổ chức hai lễ cúng lớn vào mùa Xuân và mùa Thu, như người ta vẫn quen gọi là “Xuân Thu nhị kì”. Lễ hội mùa Xuân còn gọi là cúng Xuân kì an cầu cho “Quốc thái dân an”  diễn ra vào ngày 22 và 23 tháng 03 Âm lịch (lấy ngày Lễ hội Tháp Bà cúng bà Thiên Y A Na, miếu Phương Sài cũng tổ chức cúng Bà Thiên Y) và lễ hội mùa Thu còn gọi Thu tế là lễ tạ ơn trời đất, thần thánh vào thượng tuần tháng 09 Âm lịch, có Lễ rước sắc từ miếu An Lạc ở số 19 đường Phan Đình Giót, phường Phương Sài về đình Phương Sài , sau đó rước trở lại cất ở miếu An Lạc.

Ghi nhận những giá trị lịch sử - văn hóa tiêu biểu của di tích, ngày 22/8/2007, đình Phương Sài được UBND tỉnh Khánh Hoà ban hành quyết định số 1522/QĐ-UBND xếp hạng di tích Lịch sử - Văn hóa cấp tỉnh./.

Nguồn: tài liệu và hình ảnh sưu tầm